Likwidatorzy ruin

W Polsce po wojnie mieliśmy do czynienia z dwoma wydawałoby się antagonistycznymi wobec siebie, wręcz wykluczającymi się zjawiskami. Z jednej strony był to pęd do rekonstrukcji zburzonych działaniami wojennymi budynków (np. Zamku Królewskiego w Warszawie), z drugiej strony metodycznie niszczono zabytki, które ostały się wojennej pożodze, unicestwiano ruiny kościołów, których wojna nie zdołała zrównać z ziemią. O tych, którzy z pasją oddają się rekonstrukcjom zabytków, Łysiak mówi: „likwidatorzy ruin”. W Polsce te słowa nabrały też innego, dużo bardziej dramatycznego znaczenia, bo nie metaforycznego, a dosłownego. W Polsce bowiem próbowano (i, niestety, zbyt często próby te kończone były sukcesem) likwidować (unicestwiać) ruiny, a wraz z nimi likwidować historię. W myśl powiedzenia - „co z oczu, to i z serca”. W tym celu w prawie 50-letniej powojennej historii naszego kraju do ostatniej cegły rozebrano kościoły, które przetrwały nie tylko lata hitlerowskiej okupacji, ale i stulecia historii, będące żywym jej świadectwem.
Według historyka J. Skorulskiego, prawdziwą agresję i zagładę przeżyły kościoły-ruiny Ziem Zachodnich w latach 50. i 60. „Wtedy te kościoły były masowo rozbierane przez komunistyczne władze, które starały się zatrzeć wiekową tradycję tych ziem i nie dać pretekstu wiernym do odbudowy zniszczonych działaniami wojennymi kościołów” - uważa J. Skorulski.

Świadkowie historii

Skąd taki wszechogarniający urok ruin? Skąd ta ich siła, która sprawia, że obcując z nimi, choć przez chwilę człowiek czuje się jak w innym świecie? Skąd to przywiązanie do starych murów porosłych mchem? Może dzieje się to za sprawą starych kamieni - świadków historii... Jeden z twórców nowoczesnej architektury, propagator konstrukcji żelbetonowej August Perret powiedział, że „najbardziej godne szacunku są dzieła, które pozostawiają po sobie piękne ruiny”. Paweł Sulatycki w swoich fotografiach pokazał właśnie piękno ruin, mimo, a może dzięki ich okaleczeniom. Zrobił bowiem z nich nie przeszkodę, a atut. „Myślę, że w tych zdjęciach można poczuć chłód posadzki, subtelny zapach wilgoci zmurszałych belek, czy usłyszeć śpiew gregoriańskich chorałów” - ocenił J. Skorulski.
Ruina ruinie nie jest jednak równa. Są takie, których odbudowanie jest wyrazem ludzkiego przywiązania i świadectwem wiary. Są jednak i takie (przez Łysiaka nazywane ruinami historycznymi), które stanowią zabytek właśnie jako ruiny. O nich prof. Ksawery Piwocki (polski historyk i konserwator) mówi, że są niepowtarzalnym nosicielem faktury pierwotnej dzieła. Taką historyczną ruiną jest niewątpliwie ta z Długiego (parafia Mycielin). „Pozostałość po kościele pw. św. Jakuba to jedno z najbardziej urokliwych miejsce w diecezji. Do wyobraźni odwiedzających przemawiają ostre gotyckie kształty kamiennej ruiny” - uważa J. Skorulski. Z zebranej przez niego dokumentacji można się dowiedzieć, że początki świątyni sięgają XIII w. Wtedy to powstała budowla o surowych kształtach z polnego kamienia, która składała się z prostokątnej nawy i kwadratowego prezbiterium. W części głównej wnętrze posiadało płaski strop, a nad prezbiterium było wysoko sklepione. W XV w. przykościelny cmentarz został otoczony kamiennym murem. Od tej pory, aby dostać się do kościoła, trzeba było przejechać przez bramę w kształcie czworoboku z pięknym gotyckim łukiem. Również w tym czasie zmienił się nieco kształt kościoła. Do bryły dobudowano wieżę i kruchtę. Wieża o masywnych murach, która u podstawy ma ponad 2,5 m, zmienia na swej wysokości trzykrotnie grubość ścian. Nieco lekkości tej masywnej bryle dodają ozdobne blendy (płytka wnęka w murze w kształcie okna lub arkady) i okna pod szczytem. Pożar z 1856 r., niszcząc ten średniowieczny kościół, stworzył zarazem historyczną ruinę. Nigdy nieodbudowana po dziś jest świadkiem prawie osiemsetletniej historii tych ziem. Do naszych czasów zachowały się spore fragmenty świątyni wraz z wieżą, którą stopniowo porasta bluszcz. Wejść w mury tej ruiny, to poczuć zapach kadzidła, usłyszeć szept zanoszonych tu modlitw, odnaleźć ciągłość pomiędzy przeszłością a teraźniejszością.

Dzieło ludzi, czasu i przyrody

Ruiny kościoła w Długim w takim stopniu zrosły się ze środowiskiem, że stały się jego organiczną częścią. Ruiny są bowiem arcydziełami budowanymi na równi przez ludzi, jak i przez czas i przyrodę. Przykładem na to są ruiny kościoła w Zatoniu i choć od ziemi żagańskiej dzieli go kilkadziesiąt kilometrów, to Zatonie z Żaganiem w sposób nierozerwalny łączy postać księżnej Doroty Talleyrand.
Historia kościoła w Zatoniu, podobnie jak w Długim, sięga XIII w. Wybudowano go z polnego kamienia i zbieranej na okolicznych polach rudy darniowej. Kościół pw. św. Jana służył katolikom do reformacji, potem przejęli go protestanci, a w czasach kontrreformacji znów powrócił do nielicznych katolików. Zmniejszająca się stale liczba katolików we wsi, a przez to mniejsze środki na utrzymanie świątyni wpłynęły na coraz większą jej degradację. Kościół ostatecznie przestał służyć wiernym w 1837 r. i od tej pory swoje dzieło rozpoczęły czas i przyroda, którym ludzie nie byli już w stanie przeciwdziałać. Dorota Talleyrand przybyła do Zatonia trzy lata później. Choć w 1946 r. przeprowadziła się na stałe do Żagania, do Zatonia wracała często po spokój i naturalność. Księżna Dorota starała się o odkupienie ruin i włączenie ich do kompleksu pałacowo-parkowego, jednak tych planów nie udało jej się zrealizować. Zatońska świątynia sama dokonała tego dzieła, gdyż z zapadniętym dachem stała się elementem krajobrazu bardzo pasującym do znajdującego się po drugiej stronie drogi romantycznego parku.

Oryginalna adaptacja

Trochę inaczej niż w Zatoniu czy Długim ma się sprawa z kolejnymi ruinami ziemi żagańskiej - w Szprotawie. Tam to bowiem znajdują się strawione przez pożar w 1945 r. ruiny protestanckiego zboru. Ewangelicki zbór w Szprotawie nosił przed wojną wezwanie Bożego Zamku. Ta nazwa - według J. Skorulskiego - w prostej linii nawiązuje do pierwotnej funkcji tego miejsca. „Od XIII wieku znajdował się tu warowny gród, a następnie zamek Piastów głogowskich. I choć książęta rzadko tu przebywali, to zamek stanowił ważny ośrodek administracyjny. Był on również areną wojennych zmagań w XV wieku, gdy miasto oblegały wojska Macieja Korwina” - wyjaśnia J. Skorulski. Po wygaśnięciu rodu Piastów Szprotawa przeszła w cesarskie ręce, a kres warowni przyniosła wojna trzydziestoletnia, kiedy to po artyleryjskim ostrzale w 1642 r. obrócona została w ruinę. Zamek przechodził różne koleje losu. Przez jakiś czas jego część zaadaptowano na browar, a po 100 latach od zniszczenia solidne zamkowe mury posłużyły szprotawskim ewangelikom jako szkielet budowanego zboru. „To jedyna na Śląsku taka oryginalna adaptacja fortecy na kościół - uważa J. Skorulski. - Posiada dziwaczny kształt krzywej elipsy zgodny z linią zamkowych murów, których grubość dochodziła nawet do 2 metrów. W latach 1821-1822 świątynia otrzymała piękną klasycystyczną fasadę z trzykondygnacyjną wieżą”. Protestanci odprawiali tu nabożeństwa do 1945 r., kiedy to pożar strawił świątynię. W 1989 r. parafia ze Szprotawy postanowiła przejąć ruiny i odbudować kościół, ale mimo podpisania umowy z konserwatorem zabytków, wycofała się z tej zbyt kosztownej inwestycji. Łysiak z pewnością powiedziałby „I dzięki Bogu”, a oglądając zdjęcia tych ruin Pawła Sulatyckiego, trudno by było nie przyznać mu racji. Tym bardziej, że przechadzając się po dawnym zborze, zaczyna działać wyobraźnia, a ma ona pożywkę w samej historii. Szprotawskie ruiny chowają w sobie tajemniczą historię. Otóż zamek był przez pewien czas w XV w. siedzibą biskupa hawelberskiego Wenigo Gamsa i komandora zakonu joanitów z Łagowa. „Niestety, ci dwaj dostojnicy nie przebywali tu z własnej woli, byli więźniami księcia żagańskiego Jana II, który porwał ich dla okupu i zwolnił dopiero po wpłaceniu sowitej kwoty” - uchyla rąbka historycznej tajemnicy J. Skorulski.
W. Łysiak we Francuskiej ścieżce pisze: „Ja potrafię czytać stare kamienie i słuchać ich mowy. To takie proste, jeśli uważasz je za cząstkę wszechobecnej natury, obecnej i w tobie samym. Zazwyczaj ludzie na pewnym etapie swej drogi nie czują mijania czasu, co czyni myśl kaleką. Człowiek może się przed tym ustrzec na wiele sposobów, na przykład wsłuchując się w ruiny. (...) Chcąc w świecie chromowanym asfaltem odszukać intymne enklawy Minionego, mało jest wielbić zabytki. Trzeba wyznawać ruiny...”. Niech ta droga poprzez ruiny naszych małych ojczyzn prowadzi nas drogą „wielbienia zabytków”, ku „wyznawaniu ruin”.