To proces. Trwa, rozwija się, ma swoją sekwencję, własną chemię, elektryczność i rytm. Agonia, słowo brzmiące dramatycznie, w języku medycyny oznacza po prostu czas, w którym ciało powoli przestaje funkcjonować jako całość. I choć jest to moment graniczny, wciąż kryje w sobie fascynujący porządek biologiczny, którego mechanizmy nauka coraz lepiej rozumie.

Tlen odchodzi pierwszy

Ten niewidzialny pierwiastek, który przez całe życie podtrzymuje w nas iskrę istnienia, w chwili agonii powoli się wycofuje. Gdy serce bije coraz słabiej, a oddech staje się płytszy, komórki przestają otrzymywać tlen potrzebny do wytwarzania energii. Biolodzy nazywają ten stan hipoksją, niedotlenieniem, które otwiera kaskadę zdarzeń prowadzących do śmierci. W zdrowym ciele każda komórka żyje w rytmie tlenu. To on napędza mitochondria, mikroskopijne elektrownie produkujące ATP, cząsteczki energii, bez których nie mogłyby bić serce ani pracować mózg. Kiedy tlen przestaje napływać, komórki przechodzą w tryb awaryjny: beztlenowy, mniej wydajny, chaotyczny. Powstaje kwas mlekowy, środowisko staje się kwaśne, błony komórkowe tracą szczelność. Najdotkliwiej reaguje mózg, najbardziej głodny tlenu. Neurony zaczynają się rozpadać, traci się kontrolę nad rytmem serca, oddechem i świadomością. To dlatego lekarze mówią, że śmierć zaczyna się w mitochondriach, tam, gdzie po raz pierwszy ustaje proces zamiany powietrza w życie.

Oddech zwalnia rytm

Zanim ustanie serce, pierwszym znakiem zbliżającego się końca jest zmiana oddechu. Staje się on nieregularny, spowolniony, jakby ciało próbowało jeszcze raz zebrać siły, zanim rozpłynie się w ciszy. W medycynie opisuje się to jako oddech Cheyne’a-Stokesa – naprzemienny rytm głębokich wdechów i bezdechów, który zdradza rozchwianie ośrodka oddechowego w pniu mózgu. To, co z zewnątrz wygląda dramatycznie, w rzeczywistości nie oznacza cierpienia. Umierający człowiek zazwyczaj nie odczuwa duszności, jego świadomość jest już przygaszona, a ciało działa jedynie na odruchach. Charakterystyczne „rzężenie przedśmiertne”, które tak często przeraża bliskich, to jedynie dźwięk powietrza przepływającego przez zalegającą w gardle wydzielinę, a nie znak bólu czy duszenia się. W końcowej fazie oddech przestaje być aktem woli. To już tylko pojedyncze, głębokie wdechy, oddechy agonalne, ostatnie drgnięcia pnia mózgu, który jeszcze próbuje utrzymać rytm życia, choć serce już milknie. Oddech jest pierwszym dźwiękiem, który wydaje człowiek po narodzinach, i ostatnim, który go opuszcza.

Cisza mózgu

Gdy oddech słabnie, a serce traci rytm, mózg, najbardziej czuły instrument życia, wciąż gra jeszcze swoje ostatnie takty. Choć wydaje się, że zapada cisza, wewnątrz trwa ruch: impulsy elektryczne przeskakują między neuronami jak iskry gasnącego ognia. Przez lata sądzono, że śmierć mózgu następuje natychmiast po zatrzymaniu krążenia. Badania EEG z ostatnich lat pokazały jednak coś innego. U niektórych pacjentów, nawet po ustaniu akcji serca, odnotowano nagły wzrost aktywności fal gamma, tych samych, które towarzyszą snom, wspomnieniom i intensywnemu myśleniu. Naukowcy porównują ten krótki wybuch energii do rozbłysku supernowej: gwałtownego, pełnego światła, zanim wszystko ostatecznie zgaśnie. Nie wiadomo, czy to jeszcze świadomość, czy już tylko neurobiologiczny chaos, ostatni impuls, w którym neurony wyładowują resztki energii. Ale faktem jest, że mózg nie gaśnie natychmiast. Jego obwody tętnią jeszcze przez kilka minut, jakby nie chciały pogodzić się z końcem.

Krótki powrót jasności

To jedno z najbardziej tajemniczych zjawisk towarzyszących śmierci. Osoba, która od dni lub tygodni nie reagowała na otoczenie, nagle otwiera oczy, rozpoznaje bliskich, mówi wyraźnie, uśmiecha się. Czasem prosi o wodę, wypowiada kilka sensownych słów, a po chwili znowu zapada w ciszę. Naukowcy nazywają to terminalną jasnością, krótkim, paradoksalnym przebudzeniem świadomości.

Pierwsze opisy pojawiły się już w XVIII wieku, lecz dopiero współczesna neurologia zaczęła traktować to zjawisko poważnie. W udokumentowanych przypadkach osób z chorobą Alzheimera czy otępieniem widać, że mózg potrafi jeszcze na moment odzyskać koherencję, jakby uruchamiał ostatnie rezerwy energii. Nie wiadomo jednak, dlaczego tak się dzieje. Jedni badacze wskazują na nagły wzrost przepływu krwi lub wyrzut neuroprzekaźników, inni na chwilowe „zestrojenie” obumarłych sieci neuronowych, które jeszcze raz próbują przywrócić porządek. Dla nauki to zagadka. Dla bliskich cud. W tych chwilach często padają ostatnie, pełne sensu słowa: „kocham was”, „jest mi dobrze”, „widzę mamę”. Jakby mózg, zanim zgaśnie, chciał wypowiedzieć swoje pożegnanie.

Serce zatrzymuje orkiestrę

Przez całe życie bije nieprzerwanie. W rytmie serca zapisane są wszystkie nasze chwile: od pierwszego uderzenia w łonie matki po ostatni, ledwo wyczuwalny puls. To ono dyktuje tempo życia. Gdy zaczyna zwalniać, cały organizm traci swój rytm. Orkiestra ciała rozprasza się na pojedyncze, cichnące dźwięki. Z fizjologicznego punktu widzenia serce to niezwykły mięsień, napędzany własnym, elektrycznym rytmem. Lecz gdy zabraknie tlenu, przewodnictwo zaczyna się załamywać. Skurcze stają się chaotyczne, aż następuje migotanie i krew przestaje krążyć. Lekarze nazywają to zatrzymaniem krążenia, ale biologicznie to moment, w którym ciało traci swojego dyrygenta. Płuca jeszcze próbują oddychać, mózg wysyła ostatnie impulsy, lecz bez serca nic już nie działa naprawdę. Jeszcze przez kilka minut niektóre komórki podejmują wysiłek, jakby nie chciały przyjąć do wiadomości końca. Potem stopniowo gasną, a wraz z nimi milknie mózg. Pozbawiony tlenu traci zdolność koordynowania wszystkiego, co żywe. Śmierć serca nie jest gwałtowna. To raczej powolne ściemnianie sceny, na której gasną kolejne reflektory.

Agonia bez bólu

Gdy myślimy o śmierci, zwykle towarzyszy temu obraz cierpienia. A jednak współczesna medycyna coraz częściej podkreśla: agonia nie musi boleć. W większości przypadków ciało przechodzi w stan naturalnego uspokojenia, a świadomość, jeśli jeszcze trwa, zostaje otulona łagodnym odrętwieniem, które odcina ból. Wraz z niedotlenieniem mózg zaczyna się wyłączać, najpierw kora odpowiedzialna za percepcję, potem ośrodki czucia. Układ nerwowy spowalnia, przestaje wysyłać sygnały alarmowe. To nie walka, lecz proces wygaszania. Badania EEG prowadzone w hospicjach potwierdzają, że w tym stanie nie ma reakcji obronnych ani napięcia, organizm po prostu się wycisza. To, co z zewnątrz wygląda dramatycznie: otwarte usta, rzężenie, spowolniony oddech, jest tylko fizjologicznym skutkiem zaniku odruchów. Ciało nie cierpi, lecz rozluźnia się, jakby z ulgą. Opieka paliatywna pomaga ten spokój zachować: morfina, leki uspokajające, a nade wszystko obecność drugiego człowieka. Czasem wystarczy bliska dłoń, by przejście było łagodne. Z biologicznego punktu widzenia agonia to powolne wyciszanie systemów. Z ludzkiego – moment niezwykłej delikatności. Ciało wraca do równowagi, mózg milknie, a wszystko, co zbędne, po prostu znika. W tej ciszy nie ma bólu, jest spokój.