Ks. Wojciech Kania: Jak na przestrzeni wieków ewoluował sposób przedstawiania Bożego Narodzenia w sztuce?

Dr Urszula Stępień: Patrzymy często na dzieła artystów i zastanawiamy się, co dawni mistrzowie starali się nam przekazać, a także za pomocą jakich środków wyrażają swoje przesłanie. Sztuka chrześcijańska posługuje się określonymi symbolami i znakami, poprzez które dzieło sztuki prowadzi nas ku niewidzialnemu, stając się przekazem wiary.
Już sceny zwiastowania wprowadzają nas w tajemnicę Bożego planu zbawienia. Scena spotkania Archanioła Gabriela z Maryją ukazuje zazwyczaj Maryję klęczącą przed pulpitem z księgą Biblii. Średniowieczni artyści umieszczali na jej stronach fragment Księgi Izajasza zapowiadający przyjście Mesjasza. Maryja zna to proroctwo, ale skromność nie pozwala Jej odnieść tego do siebie. Gesty Jej dłoni, zgodnie ze słowami św. Łukasza, mogą wyrażać zdziwienie lub zmieszanie. Uformowany na początku drugiego tysiąclecia kanon wizerunku Bożego Narodzenia stanowi syntezę treści biblijnych i apokryficzno-legendarnych.
Do rozwoju tematu narodzin Jezusa w sztuce przyczynił się sobór w Efezie w 431 r., na którym ogłoszono dogmat o boskim rodzicielstwie Najświętszej Maryi Panny, a także wzniesienie ok. 435 r. z woli papieża Sykstusa III kaplicy mieszczącej deski żłóbka w kościele Santa Maria Maggiore w Rzymie, zwanym odtąd także Świętej Marii od żłóbka. W 1223 r. Franciszek z Asyżu urządził w Greccio pierwszą żywą „szopkę” bożonarodzeniową.

Jakie symbole umieszczane są na dziełach sztuki mówiących o Bożym Narodzeniu? Co one oznaczają?

Pierwsze, sięgające IV stulecia, przedstawienia narodzin Jezusa są skromne i nawiązują do symbolicznej interpretacji proroctwa Izajasza: „Wół rozpoznaje swego pana i osioł żłób swego właściciela” (Iz 1,3). W katakumbach San Sebastiano w Rzymie odnajdujemy scenę ukazującą Dzieciątko Jezus adorowane przez zwierzęta.
Z czasem głównym punktem odniesienia staną się dla artystów teksty Ewangelii według św. Mateusza i św. Łukasza. To z nich artyści będą czerpać wiedzę o Jezusie złożonym w żłobie, o przybyciu pasterzy prowadzonych przez anioła, a także o Mędrcach ze Wschodu przynoszących dary.
Od wczesnego średniowiecza ważną inspiracją staną się ewangelie apokryficzne oraz misteria – biblijne inscenizacje, a od końca XIV wieku objawienia św. Brygidy Szwedzkiej. Pod ich wpływem pojawia się nowa ikonografia, która wnosi do przedstawienia narodzin scenę adoracji.
Kiedy patrzymy na klęczącą postać Maryi piastującej Dzieciątko, widzimy przede wszystkim Matkę Boga wielbiącą swego Syna. Jezus staje się centralną częścią kompozycji, źródłem blasku i boskiej światłości, Maryja zaś tą, która ukazuje Zbawiciela całemu światu. Ważną postacią jest Józef, ukazywany często nieco z boku, oddalony od Maryi. Z czasem zmieni się nieco sposób przedstawiania. Bardziej czytelna stanie się rola Józefa jako opiekuna Świętej Rodziny zajętego pracami domowymi.
W scenie adoracji Dzieciątka ukazywano pasterzy. Pasterze ewokują Tego, który nazwie siebie Dobrym Pasterzem. Temat ten stał się popularny zwłaszcza w malarstwie XVI i XVII wieku, będzie coraz bardziej uroczysty i wzbogacony, zgodnie z Ewangelią św. Łukasza o sławiące Pana zastępy aniołów. Obok żłóbka ukazywany jest wół i osioł, w nawiązaniu do proroctwa Izajasza. Widzimy wreszcie gwiazdę, która obwieszcza narodziny Chrystusa i wskazuje drogę do Betlejem.
Według Ewangelii św. Mateusza Jezusowi oddali pokłon Trzej Królowie i ofiarowali swoje trzy dary: złoto, kadzidło i mirrę. Ich długą podróż symbolizują ukazywane na obrazach wielbłądy. Królowie, których imiona pojawiają się dopiero w VI wieku, obrazują trzy etapy ludzkiego życia, trzy narody pogańskie, a w malarstwie ikonowym antycypują trzy niewiasty podążające do grobu na ikonie zmartwychwstania. Ziemscy królowie rozpoznali Boga, a swoimi darami oddali cześć Bogu. Złoto, które ofiarowali, to symbol królewskiej władzy Jezusa, kadzidło to symbol Jego boskości, a mirra to symbol Jego męki. Z czasem symboliczne znaczenie tej sceny zaczyna stopniowo zanikać, stając się przede wszystkim wyobrażeniem wspaniałego królewskiego orszaku.
Często w bliskości sceny biblijnej pojawiają się postacie historyczne. W sztuce polskiej odnajdujemy wiele przedstawień, w których symboliczny hołd składają Dzieciątku zasłużeni dla państwa polskiego i Kościoła królowie oraz postacie bohaterów narodowych. Scena narodzenia wyobrażana jest w symbolicznej grocie, typowej dla ikonografii wschodniej, która z czasem zastąpiona zostanie drewnianą konstrukcją szopki betlejemskiej nakrytej swojską strzechą.
W XV wieku rozpowszechnił się motyw kamiennych ruin z kolumnami i arkadami, będących wyobrażeniem zniszczonego pałacu Dawida. Jest to symbol nowego przymierza. W wielu dziełach scena narodzenia ukazywana bywa na tle różnorodnych, przepełnionych wyobraźnią pejzaży, ukazanych zgodnie z panującymi w danym czasie tendencjami artystycznymi. W sposób szczególny dotyczy to sztuki renesansowej, kiedy dzieło malarskie stanie się oknem otwartym na świat, wprowadzającym nową interpretację natury i nowy ideał estetyczny.
Wielu artystów działających w XVI i XVII wieku wykorzystywało w swojej twórczości motyw światła i cienia. Narodzenie Jezusa stawało się w ich dziełach po mistrzowsku namalowaną sceną nocną, gdzie Dzieciątko jako promieniste źródło światła lśni nadprzyrodzonym blaskiem padającym na twarz Maryi.

Z Bożym Narodzeniem związana jest tradycja ustawiania szopek. Czy w naszym muzeum takie się znajdują?

W muzeum znajduje się szopka, która powstała w XVIII wieku dla szpitala Ducha Świętego w Sandomierzu. Tworzą ją figury pasterzy, hajduka, kozaka, Trzej Królowie, a także nieodzowny wół i osioł. W centralnej części, na foteliku, umieszczona jest figurka uosabiająca Matkę Bożą, późnogotycka rzeźba pochodząca z dawnego klasztoru Panien Benedyktynek. Figury wykonane są z płótna lnianego uformowanego wokół drewnianej konstrukcji, pomalowanego kolorowymi farbami. Do ich wykonania użyto również ozdobnych jedwabnych tkanin, a niektóre ubiory nawiązują do staropolskiego stroju kontuszowego z jego nieodzownym elementem, jedwabnym pasem.

Które z dzieł mówiących o Bożym Narodzeniu znajdujących się w naszym muzeum jest pani ulubionym i dlaczego?

Pierwsze z nich to gotycka płaskorzeźba wykonana z polichromowanego drewna tworząca pierwotnie kwaterę tryptyku ołtarzowego. Przedstawia Maryję, która klęczy, wielbiąc narodzonego Syna. Dzieło to posługuje się prostym językiem, pełnym liryzmu, przemawiającym do każdego z nas poprzez swoisty modus humilis (dostosowany do możliwości ubogich duchem).
Drugim dziełem jest kompozycja z XVI wieku, namalowana na drewnie, która nawiązuje do bizantyńsko-ruskiej ikonografii i jest zapowiedzą Paschy. Narodzony Jezus zawinięty jest w białe powijaki przewiązane czerwoną wstążką i spoczywa w żłobie przypominającym sarkofag, ewokującym grób. Białe powijaki symbolizują płótna, które znajdą w pustym grobie Pańskim pobożne niewiasty.