Udokumentowana historia obecności Żydów we Wrocławiu liczy 800 lat, jednakże bez wątpienia jest jeszcze starsza. Obecność ta, choć przerywana prześladowaniami i wygnaniami, miała istotne znaczenie dla miasta i z początku również dla jego rozwoju gospodarczego. Wrocław to jedno z głównych miast, w którym po wojnie Żydzi się osiedlali – w sumie powróciło tu ok. 16 tys. osób. Niestety dziś na liście członków Gminy Żydowskiej we Wrocławiu zapisanych jest zaledwie 150 rodzin. Postanowiliśmy sprawdzić, jak wygląda ich życie w mieście i udaliśmy się 25 lipca na zorganizowany przez Gminę Żydowską pierwszy spacer z przewodnikiem po żydowskim Wrocławiu.

Synagoga pod Białym Bocianem

Wycieczka rozpoczęła się od Synagogi pod Białym Bocianem, która mieści się przy ul. Pawła Włodkowica 7. Na placu przed wejściem zgromadziło się kilkadziesiąt osób, których przywitał Jerzy Kichler – działacz społeczności żydowskiej w Polsce, którego działalność znacznie wpłynęła na odrodzenie życia żydowskiego w kraju po 1989 r. – Wiele osób pyta mnie o nazwę Synagogi. Szczerze – nie mam pojęcia skąd się wzięła. I to nie dlatego, że się nie zainteresowałem. Świątynia pozbawiona jest dokumentacji od czasu powstania, czyli 1829 r., aż do roku 1968, kiedy to antysemicka kampania doprowadziła do zawieszenia nabożeństw w Synagodze – rozpoczął spotkanie Jerzy Kichler. Przewodnik przytoczył zebranym historię Synagogi, zwracając uwagę na przejęcie jej w 1974 r. przez Skarb Państwa i przekazanie Uniwersytetowi Wrocławskiemu. – Z informacji, które znalazłem w archiwum wynika, że wnętrze Synagogi miało być adaptowane na bibliotekę. Niestety prace zarzucono, co doprowadziło jedynie do większej dewastacji budynku. Później Synagogę zakupiło Centrum Kultury i Sztuki i na kilka lat stała się miejscem występów artystycznych. Dalsze zniszczenia – głównie w efekcie dwóch pożarów – doprowadziły do kolejnej zmiany właściciela. Została nim w 1989 r. wrocławska Akademia Muzyczna, planująca budowę sali koncertowej. Po zdjęciu dachu zaprzestano jednak jakichkolwiek robót, a pozostawiona na pastwę losu świątynia popadła w ruinę – opowiadał Jerzy Kichler. Jak się okazało Synagoga pod Białym Bocianem wróciła do prawowitego właściciela – wrocławskiej społeczności żydowskiej, dzięki zaangażowaniu kard. Henryka Gulbinowicza, który przekonał Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego do jej wykupienia. Synagoga powróciła w ręce odrodzonej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu 10 kwietnia 1996 r. Dwa lata później, w listopadzie 1998 r., 60 lat po wydarzeniach „nocy kryształowej”, miało miejsce w Synagodze szczególne nabożeństwo. Obecny był ówczesny prezydent Wrocławia Bogdan Zdrojewski oraz Jerzy Buzek, który obejmował wówczas stanowisko premiera Rządu RP.

Po obejrzeniu Synagogi i ciekawych ekspozycji, które aktualnie są w niej wystawione (m.in. ekspozycja dotyczącej historii Synagogi, Gminy Żydowskiej i 10 lat działalności Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej), wycieczka przeszła pod pamiątkową tablicę na dziedzińcu. To z tego miejsca deportowani byli Żydzi w czasie II wojny światowej. – Zanim Hitler doszedł do władzy, w niemieckim Wrocławiu mieszkało 24 tys. Żydów, z czego 4 tys. to Żydzi z polskim obywatelstwem. Te 4 tys. osób partiami deportowano. Pierwsza deportacja rozpoczęła się już 21 listopada 1941 r. i po czterech dniach aresztowani wyjechali z wrocławskiego dworca Nadodrze w kierunku Kowna. Następne transporty jechały do Auschwitz i Teresina – tłumaczył Jerzy Kichler. Wskazał także na okna Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej, które prowadzone jest przez Fundację Bente Kahan przy ścisłej współpracy z Gminą Żydowską we Wrocławiu i przy wsparciu miasta Wrocław. – Bente Kahan to norweska Żydówka, która przyjechała do Wrocławia na początku lat 2000 i bardzo nam pomogła przy odbudowie Synagogi – wyremontowała piwnice i Małą Synagogę – nadmienił.

Żydowskie Seminarium Teologiczne

W latach 1854-1938 przy ul. Włodkowica 14/16/18 działało Żydowskie Seminarium Teologiczne. Była to pierwsza w Europie Środkowej nowoczesna uczelnia kształcąca rabinów i nauczycieli. – Seminarium powstało z inicjatywy jednego z najważniejszych rabinów w historii judaizmu, Abrahama Geigera i miało uczyć rabinów postępowych, czyli takich, którzy prowadzą swoją gminę przystosowując ją do życia współczesnego. Oczywiście mówimy teraz o I połowie XIX wieku, a więc zgoła innych zwyczajach, niż dzisiejsze – tłumaczył Jerzy Kichler. Geigerowi chodziło głównie o to, aby zapobiegać masowemu przechodzeniu Żydów na chrześcijaństwo. Dlatego też, zdaniem Kichlera, Synagoga przypomina kształtem kościół, ponieważ miała cieszyć także oko. Pierwszym rektorem Seminarium był Zacharias Frankel. Ponieważ zarządzający uczelnią bali się, że rabini kształceni bardzo postępowo nie znajdą pracy w ortodoksyjnych gminach, nadali szkole trzeci kierunek. – Na świecie żyje 16 mln Żydów, a mniej więcej jedna trzecia z nich deklaruje się jako osoby wierzące; z tej jednej trzeciej 40% to Żydzi reformowani. Tych Żydów, których nazywamy ortodoksyjnymi jest niecałe 10%. Pozostali są z kierunku utworzonego właśnie przez to Seminarium – tłumaczył przewodnik, dodając, że Żydowskie Seminarium Teologiczne było jednym z najważniejszych na świecie ośrodków nauk o judaizmie, na którym wzorowały się uczelnie w Berlinie, Wiedniu, Budapeszcie, Nowym Jorku, a później nawet w Izraelu. Dziś po uczelni nie ma śladu – w 1938 r. zlikwidowali ją naziści. Warto przy tym wspomnieć, że tuż obok Seminarium znajdował się klasztor Elżbietanek. Co ciekawe, Elżbietanki na potrzeby uczelni dzierżawiły swój ogród. – Niezwykła sprawa. Nam się wydaje, że między chrześcijanami a Żydami istniał ciągły konflikt. Jak widać, to nieprawda. Oni nie tylko ze sobą sąsiadowali, ale bardzo dobrze ze sobą żyli – dodał Jerzy Kichler.

Pomnik rotmistrza Pileckiego

Chociaż rotmistrz Pilecki nie był ani Żydem, ani wrocławianinem, to jego pomnik jest niezwykle ważny dla żydowskiej społeczności Wrocławia. – Rotmistrz dobrowolnie dał się złapać przez Niemców po to, aby zorganizować ruch oporu w KL Auschwitz. I to mu się udało. Dla mnie, jako Żyda, jest on bardzo ważną postacią w historii Polski i świata. W kwietniu, kiedy obchodzimy dzień pamięci o Holocauście, przychodzę tu z grupą moich żydowskich przyjaciół, by się za niego pomodlić – mówił Jerzy Kichler. W dzień pamięci Holocaustu wrocławscy Żydzi spotykają się także po drugiej stronie fosy, na ul. Łąkowej, gdzie niegdyś znajdowała się tzw. Nowa Synagoga, którą podczas „nocy kryształowej” spaliły bojówki hitlerowskie, a teraz na jej miejscu stoi pomnik autorstwa Jerzego Kichlera. – Nowa Synagoga była trzy razy większa niż ta na Włodkowica. Modliło się tu jednocześnie 2,5 tys. osób – to prawie tyle samo, ile pomieści katedra wrocławska – nadmienił przewodnik.

Żydowskie domy towarowe i dawny Teatr Żydowski

Trasa spaceru objęła także żydowskie domy towarowe i dawny Teatr Żydowski. – W 1905 r. Gmina Żydowska była bardzo majętna. Całą ulicę Świdnicką stanowiły żydowskie domy handlowe i duże prywatne banki. Po I wojnie światowej tylko 2 z 48 banków prywatnych w Breslau nie były ich własnością. To pokazuje, jak potężna ekonomicznie była ta społeczność – mówił Jerzy Kichler. Przy dawnym Teatrze Żydowskim zwrócił uwagę słuchaczy na to, że po pierwsze teatr pozwalał na nieprzerwane utrzymanie kontaktu z językiem jidysz, a po drugie dawał poczucie powrotu do przeszłości i do świata, który został zrujnowany przez wojenną zawieruchę. – Dzięki niemu ocaleni Żydzi mieli poczucie, że nie wszystko zostało stracone – zakończył Jerzy Kichler.