W uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny minęło pół wieku od uroczystego zakończenia Soboru Watykańskiego II. Opublikowano już pełną dokumentację Vaticanum II. W 1983 r. promulgowano nowy Kodeks Prawa Kanonicznego, a w 1992 r. Katechizm Kościoła Katolickiego – wymienione dzieła jakby dopełniają korpus soborowych dokumentów i stanowią poniekąd ich syntezę. Napisano wielką ilość komentarzy, które służyć mają do właściwej recepcji dzieła ostatniego Soboru. Historia soborów powszechnych uczy, że wspomniany proces recepcji trwa średnio przez trzy lub cztery pokolenia. Jest zatem rzeczą słuszną, że warto i nam zatrzymać się nad tym wielkim wydarzeniem w życiu Kościoła i świata. Prof. Stefan Swieżawski (1907-2004), jeden ze świeckich audytorów Vaticanum II, twierdził, że było to największe wydarzenie kulturalne w XX wieku.

Słowo sobór trafiło do polszczyzny z języka rosyjskiego, inne języki europejskie zapożyczyły ten termin z łaciny (concilium). Całość zgromadzonej dokumentacji zawarto w pięćdziesięciu jeden pokaźnych tomach, z czego 19 woluminów to akta wytworzone od ogłoszenia zamiaru zwołania soboru do jego otwarcia, reszta, czyli 32 tomy to dokumenty wytworzone w czasie prac soborowych. Dzieło realizacji Vaticanum II było stale przedmiotem pasterskiej troski ostatnich papieży od bł. Pawła VI do Franciszka. Idea zwołania soboru krążyła w kręgach rzymskiego duchowieństwa jeszcze w latach pontyfikatu Piusa XI. Jej ślady odnaleźć można w opublikowanej korespondencji z własnym ojcem znanego polskiego dominikanina, światowej sławy logika i sowietologa ojca J. M. Bocheńskiego (1902-1995). Potrzebę zwołania soboru wyrażał także prymas Polski kard. August Hlond w czasie swojego pobytu w Rzymie latem 1945 r., przed jego powrotem do Polski. Przypomnijmy też, że obradujący w latach 1869-70 Sobór Watykański I nie został ukończony z powodu wybuchu wojny francusko-pruskiej. Odbyła się tylko jedna sesja. Ogłoszono dogmat o nieomylności papieża gdy uroczyście (ex cathedra) naucza w sprawach wiary. Można powiedzieć, że ojcowie soborowi podjęli tematykę samej natury Kościoła i jego misji. Ten kierunek refleksji w wymiarze bardziej pastoralnym podjęli po prawie stu latach biskupi zgromadzeni w Bazylice św. Piotra na XXI soborze powszechnym. Ukształtowana po wojnie sytuacja polityczna, upadek faszyzmu i równoczesny wzrost wpływów Związku Sowieckiego zwłaszcza w „pojałtańskiej” Europie, domagała się odpowiedzi ze strony Kościoła. Papież Pius XII, skądinąd przeciwnik wspomnianego „pojałtańskiego porządku” i oficjalnie potępiający praktykę i doktrynę komunizmu, podjął wielorakie próby odnowy Kościoła. Jeszcze za jego życia, doceniając jego pasterskie zaangażowanie w trudne problemy ówczesnego świata, mówiono o Piusie XII: „Pastor Angelicus” (pasterz anielski), a także „Defenson Civitatis” (obrońca Rzymu i cywilizacji łacińskiej). Ogłoszona 30 września 1943 r. encyklika „Divino afflante Spiritu”, wpłynęła w sposób zasadniczy na rozwój studiów i badań biblijnych. Podobnie encyklika „Mediator Dei” z 20 listopada 1947 r., w całości poświęcona sprawowanej w kościołach liturgii, porządkowała studia i poszukiwania na tym obszarze życia Kościoła. Wreszcie instrukcja Świętego Oficjum z 20 grudnia 1949 r.: „De motione oecumenica”, która otwarła drogę do spotkań ekumenicznych i do dialogu wyznawców Chrystusa na codzień żyjących w różnych wspólnotach i Kościołach chrześcijańskich. Zasługą Piusa XII było także ustanowienie stałej hierarchii kościelnej w krajach Azji i Afryki (w Chinach w 1950 r., w Birmie w 1955 r.). Dało to początek dziełu inkulturacji Ewangelii na tych kontynentach i zaowocowało rodzimymi powołaniami kapłańskimi i misyjnymi. Wytrysły nowe źródła, które szybko stały się wartko płynącymi strumieniami. Polecenie prowadzenia prac przygotowawczych Pius XII złożył 15 marca 1948 r. w ręce kard. Alfredo Ottavianiego (1890-1979). Powołano pięć merytorycznych komisji przygotowawczych (teologiczno-spekulatywną, dogmatyczno-praktyczną, prawa kanonicznego, dyscypliny kościelnej, misji oraz działalności chrześcijan na obszarze spraw społecznych i kultury). Prace przygotowawcze kontynuowano w latach 1949-51, nie zdołano jednak wypracować jednolitej koncepcji projektowanego soboru. Następcą Piusa XII został patriarcha Wenecji kard. Angelo Roncalli – nastąpiło to w piątym dniu konklawe, w 11 głosowaniu, działo się to 28 października 1958 r., uczestniczyło 51 kardynałów. Dodajmy, że wybór Piusa XII zajął kardynałom jeden dzień. W komentarzach prasowych pojawiły się głosy, że wybór Jana XXIII był kompromisem, a rozpoczęty pontyfikat ma raczej charakter „przejściowy”, choćby z racji wieku papieża. Rychło jednak pojawiły się znaki zapowiadające zwołanie soboru, na konsystorzu w dniu 15 grudnia 1958 r. papież powołał 23 nowych kardynałów, wśród nowokreowanych purpuratów pojawił się także Giovanni Battista Montini, arcybiskup Mediolanu, po kilku latach to on stanie się następcą Jana XXIII i doprowadzi do końca dzieło Vaticanum II. W dniu 25 stycznia 1959 r. w Bazylice św. Pawła za Murami papież Jan XXIII zapowiedział zwołanie soboru powszechnego. Komisja Przedprzygotowawcza (Commissio Antipraeparatoria) rozesłała ok. trzy tysiące pism okólnych dotyczących postulowanych zagadnień i tematów. Otrzymało je 2598 biskupów, 156 wyższych przełożonych zakonnych i władze 62 uczelni katolickich. W ciągu roku nadeszło ok. 2000 odpowiedzi (77%). Papież Jan XXIII dnia 14 czerwca 1959 r. użył po raz pierwszy słowa: aggiornamento (il giorno – dzień), czyli swoiste uwspółcześnienie, otwarcie się na świat współczesny. Uroczysta inauguracja Vaticanum II nastąpiła 11 października 1962 r.