Kościół filialny św. Idziego w Inowłodzu

Usytuowany na wysokim wzgórzu kościół pochodzi z XII wieku i został ufundowany przez Bolesława Krzywoustego. Równocześnie z kościołem powstał na tej samej górze klasztor Benedyktynek, który został w 1241 r. zburzony podczas najazdu Tatarów. Ma charakter obronny. Po powstaniu kościoła pw. św. Michała w 1520 r. starsza świątynia straciła znaczenie i zaczęła podupadać. Odnowiono kościół w 1790 r., sprowadzając do niego z kapliczki w Giełzowie cudowny obraz Matki Boskiej Bolesnej. W 1793 r. został ograbiony przez żołnierzy pruskich, a następnie zamieniony na magazyn zbożowy. Kolejne zniszczenia zostały spowodowane przez I wojnę światową. Pierwsze, nieukończone prace rekonstrukcyjne prowadzono w latach 1924-26. Podczas restauracji prowadzonej z inicjatywy prezydenta I. Mościckiego, podwyższono o jedną kondygnację wieżę. Świątynię ponownie poświęcono 1 listopada 1938 r. Kościół został gruntownie odrestaurowany w latach 1936-48. Z wieży kościoła roztacza się wspaniały widok na położone nad Pilicą miasteczko.

Jeżów

W tej uroczej osadzie, położonej na trasie Brzeziny - Rawa Maz., znajduje się dawny klasztor Benedyktynów pw. św. Andrzeja. Jeżów wzmiankowany w 1138 r. otrzymał w 1334 r. prawo miejskie od księcia mazowieckiego Ziemowita II. W połowie XII wieku Bolesław Kędzierzawy ufundował w Jeżowie prepozyturę benedyktynów, która podlegała opactwu w Lubiniu. W 1270 r. erygowano w Jeżowie parafię, przy której działała szkoła parafialna. W 1824 r. klasztor został skasowany. Z dawnego benedyktyńskiego kościoła św. Andrzeja Apostoła, zbudowanego w stylu romańskim, gruntownie przebudowanego w 1525 r., zachowała się nawa z XV wieku z gotyckim portalem ostrołukowym, nakryta sklepieniem gwiaździstym, która łączy się z obecnym kościołem św. Józefa zbudowanym w latach 1907-14. Z dawnych zabytków sztuki zachowały się: ołtarz barokowy z przełomu XVII i XVIII wieku, krzyż późnogotycki z ok. 1500 r., dwie wczesnogotyckie kropielnice, ornat gotycko-renesansowy z XVI wieku, dwa kielichy z XVII wieku. Przy kościele działały bractwa: św. Anny (1596), i Matki Bożej Różańcowej (1937). W Jeżowie na cmentarzu jest drewniany kościół św. Leonarda, zbudowany w 1 połowie XV wieku przez opatów lubińskich, odnowiony w 1757 r., z wczesnobarokowym ołtarzem z połowy XVII wieku i późnobarokowym krzyżem z 2 połowy XVIII wieku na belce tęczowej.

Strońsko

Osada położona jest w odległości 12 km na południowy wschód od Sieradza, na wysokim brzegu pradoliny Warty, skąd roztacza się rozległy widok na Kotlinę Sieradzką. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1389 r. Na wzgórzu wznosi się kościół z I poł. XIII wieku pw. św. Urszuli i 11 Tysięcy Dziewic, przebudowany w 1458 r. przez miejscowego dziedzica Strońskiego herbu Doliwa, rozbudowywany w 1600 r., w 1726 r. (przez kasztelana spicymierskiego Kazimierza Walewskiego), a także na początku XX wieku. Elementy stylu romańskiego zachowały się najlepiej na zewnętrznej stronie prezbiterium i części nawy, gdzie widoczna jest romańska faktura murów oraz dwa okna zamknięte półkoliście. Na absydzie arkadowy fryz z cegły oraz półokrągłe okienko na osi. Na zewnętrznej stronie muru prezbiterium charakterystyczne okrągłe wgłębienia - ślad po rytualnym nieceniu ognia przy użyciu świdra ogniowego. Najcenniejszym i jednocześnie nieco tajemniczym zabytkiem świątyni jest kamienny półokrągły tympanon, znajdujący się nad drzwiami w płd. kruchcie, przedstawiający legendarnego bazyliszka w obramieniu plecionkowego ornamentu. Jest to unikatowy w Polsce charakter zdobienia, wskazujący na skandynawskie lub tyrolskie pochodzenie tympanonu. Wyposażenie wnętrza kościoła barokowe - z XVII i XVIII wieku. W bocznym ołtarzu otoczony kultem obraz Przemienienia Pańskiego z XVIII wieku. Dwie kropielnice z 1504 r. Tablica nagrobna z XIX wieku rodziny Bemów, właścicieli pobliskiego Belenia, krewnych gen. Józefa Bema. W pobliżu kościoła resztki podworskiego parku, a w nim pomnikowe okazy drzew. Kaplica cmentarna Świętego Krzyża, murowana, z ok. 1821 r. (klasycystyczna), restaurowana w 1926 r. Na cmentarzu znajdują się kwatery ok. 280 żołnierzy polskich poległych w 1939 r. Wśród nich grób zmarłego po wojnie w Londynie gen. br. Bronisława Laliczyńskiego, dowódcy w 1939 r. 4 Pułku Piechoty Legionów z Kielc. Corocznie w pierwszą niedzielę września odbywają się tutaj uroczystości dla uczczenia pamięci poległych.

Tum

Wieś położona w województwie łódzkim, w powiecie łęczyckim, na prawym brzegu Bzury, ok. 2,5 km na wschód od dzisiejszego centrum Łęczycy. Prawdopodobnie z fundacji Bolesława Chrobrego i z udziałem św. Wojciecha powstało tu pierwsze w Polsce (założone w 997) opactwo benedyktynów pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego. W 1140 r. opactwo zostało przeniesione do Mogilna, zaś klasztor rozebrany, a jego fundamenty zasypane. Mógł być to rezultat nawrotu pogaństwa w tym regionie kraju lub też przekazania ziem klasztornych arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. Dzisiejsza nazwa wsi, a także cała jej historia od połowy wieku XII wiąże się ściśle z tumem, jak dawniej nazywano katedrę lub kolegiatę. Arcybiskup gnieźnieński Jakub ze Żnina w 1141 rozpoczął bowiem na miejscu dawnego opactwa budowę zachowanej do dziś kolegiaty łęczyckiej. Arcybiskup Janik konsekrował świątynię w 1161 r. W średniowiecznym Tumie, czyli Łęczycy, powstała jedna z pierwszych szkół kolegiackich w Polsce, która przetrwała do XVIII wieku archikolegiata łęczycka w Tumie posiada wspaniały romański tympanon i romańskie freski. Prawdopodobnie spoczął w niej Piotr Włast i arcybiskup gnieźnieński Jan Janik oraz kilku innych włodarzy Kościoła - w trakcie wykopalisk znaleziono biskupie groby. W podziemiach archikolegiaty zachowały się relikty opactwa NMP związanego ze św. Wojciechem, którego sanktuarium i relikwie znajdują się obecnie w Tumie. W archikolegiacie odbyło się kilkadziesiąt synodów kościelnych uznawanych za pierwsze polskie sejmy - kościół był siedzibą arcybiskupów do XVIII wieku i pozostawał pod opieką królów polskich. W 1967 r. prymas Wyszyński i kard. Wojtyła w archikolegiacie łęczyckiej w Tumie przewodniczyli uroczystościom millenijnym. Archikolegiata jest największym kościołem romańskim w Polsce. Wielokrotnie była niszczona przez m.in. Litwinów, Tatarów i Krzyżaków oraz pożary, przebudowana w XVIII wieku przez Efraima Schroegera, spłonęła w czasie walk z hitlerowcami w czasie Bitwy nad Bzurą w 1939 r. Odbudowana i przekształcona (m.in. strop żelbetowy) po 1947. Oprócz warownego dwunastowiecznego kościoła romańskiego we wsi znajduje się, tuż obok niego, mały drewniany kościółek parafialny z XVIII wieku (powstał w czasie przebudowy kolegiaty przez architekta Efraima Szregera) pod wezwaniem św. Mikołaja. Obok kościółka posadzono w 1999 r. dąb na pamiątkę sprowadzenia do Tumu relikwii św. Wojciecha. W pobliżu Szwedzka Góra - gród z VI wieku, będący stolicą plemiennego Państwa Łęczycan i siedzibą Bolesława Krzywoustego w czasie wojny ze Zbigniewem. Cmentarz parafialny kryje groby miejscowej szlachty i duchowieństwa, a także kwatery żołnierzy poległych w 1914 r. i w czasie Bitwy nad Bzurą w 1939 r. Po 2003 r. żelbetowy strop został osłonięty stropem drewnianym.