Sam Olkusz bywa określany w literackich i tradycyjnych przekazach „Srebrnym miastem”, natomiast w publikacjach naukowych „kolebką polskiego górnictwa”. W XII wieku musiał być już rozwiniętą osadą, gdyż dokumenty z 1184 r. wymieniają probostwo olkuskie. Olkusz jako „zburzone miasteczko” uległ przesunięciu przestrzennemu. Powstałe ok. 2 km na wschód miasto lokacyjne, dzisiejsza starówka, w odróżnieniu od starego nazywa się „nowym” Olkuszem. Nieznane są wydarzenia, jakie spowodowały przeniesienie Olkusza na nowy teren. Można przypuszczać, że były nimi najazdy Tatarów w 1241 r. i spalenie pierwotnej osady górniczej. Nie jest znana także data lokalizacji miasta. Historycy wiążą ją jednak z akcją lokalizacyjną Bolesława Wstydliwego, który m.in. lokował podolkuską wieś Bolesław w 1279 r., a Kazimierz Wielki odbudował miasto i wzniósł mury obronne. Monarcha ten zalicza Olkusz do 6 najważniejszych miast małopolski, natomiast liczba 1000 mieszkańców w drugiej połowie XIV wieku stawia go w rzędzie najludniejszych miast tego okresu w diecezji krakowskiej. Z początkiem XVII wieku Olkusz należał do największych miast ówczesnego województwa krakowskiego. Obok miasta opasanego murami obronnymi, rozwijały się przedmieścia. W XVII wieku większość mieszkańców Olkusza zamieszkiwała właśnie na przedmieściach.

Kaplice i kościółki

Poza murami miejskimi budowano również niewielkie kościółki - kaplice, którym towarzyszyły cmentarze. Były nimi: kościółek Świętego Krzyża na Przedmieściu Krakowskim, zbudowany z początkiem XVI wieku (w latach 1579-1602 był świątynią luterańską) przetrwał do początku XIX wieku. Kościółek Świętego Ducha na Przedmieściu Sławkowskim, zbudowany z początkiem XV wieku, wraz ze szpitalem dla ubogich, przetrwał do początków XIX wieku. Kościółek św. Jana na Starym Olkuszu, zbudowany na terenie średniowiecznego grodu z końcem XV wieku, zrujnowany w końcu XVIII wieku. Kościółek św. Urszuli na Parczach, zbudowany w końcu XVI wieku, spustoszony w końcu XVIII wieku. Kościółek św. Stanisława przy drodze do Żurady, zbudowany w XIII wieku, przetrwał ok. 500 lat. W pierwszej połowie XIX wieku dokonano rozbiórki wielu obiektów o najwyższej wartości historycznej. Zostały rozebrane mury obronne z bramami i basztami. W 1821 r. dokonano rozbiórki klasztoru Augustynianów wraz z kościołem pw. Najświętszej Maryi Panny. Kościół ten, powstały w XIV wieku, wielokrotnie niszczony przez pożary, był cierpliwie odbudowywany. Od połowy XVII wieku niszczyły go także roboty górnicze. Ostatecznie opuszczony przez zakonników w 1815 r. Obok kościoła stała murowana kaplica, zbudowana w 1640 r. z fundacji Zakrzewskich - obywateli olkuskich.

Kościół parafialny

Dokładna data budowy kościoła św. Andrzeja Apostoła nie jest znana. Wspominają go dokumenty z XIV wieku, lecz zapewne istniał wcześniej. Mógł pierwotnie być prostokątną jednonawową budowlą - obecne prezbiterium - rozbudowany w drugiej połowie XIV wieku z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego. Odnowiony w latach 1612 oraz 1622-73. Prezbiterium kryje w sobie wiele tajemnic dotyczących genezy samego obiektu i miasta. Wymaga gruntownych badań architektonicznych. Kościół ten jest głównym akcentem przestrzennym miasta. Mieści bogaty zbiór wyposażenia związanego z dziejami zarówno samej świątyni i parafii, jak również całej olkuskiej ziemi. Po spaleniu starej dzwonnicy, w latach 1903-13 w tym samym miejscu została zbudowana nowa dzwonnica.

Perła diecezji

Parafialny kościół św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu należy niewątpliwie do najcenniejszych obiektów sakralnych w diecezji sosnowieckiej. W kościele zostały zachowane fragmenty polichromii gotyckiej, poliptyk z XV wieku, ołtarz - wielki, renesansowy z obrazem św. Andrzeja, ołtarz św. Jana Kantego - późnobarokowy z drugiej połowy XVII wieku, stalle renesansowe z końca XVI wieku, chrzcielnica z końca XVI wieku - wykonana w formie romańskiego kielicha, odlana z olkuskiego ołowiu. Krzyż gotycki wykonany ze srebra w XIV wieku jest jednym z najdawniejszych i najpiękniejszych zabytków sztuki gotyckiej w Polsce. Srebrny krzyż gwarków olkuskich z przełomu XVI i XVII wieku, 4 obrazy św. Anny, naczynia liturgiczne z XVII wieku.
Zabytkiem ruchomym w kościele, o bezcennej wartości są organy Hansa Hummla, których budowę rozpoczęto w 1611 r., a ukończono w latach 1631-33 pod kierownictwem Jerzego Nitrowskiego. Konserwacja tego unikalnego instrumentu z przerwami trwała od 1972 do 1992 r. Do ciekawych zabytków należą także 2 portrety trumienne.

Tytuł bazyliki

Nie jest znana data konsekracji świątyni. Prawdopodobnie uroczystość odbyła się pod koniec XV wieku, a konsekracji dokonał kard. Fryderyk Jagiellończyk. Natomiast wiadomą rzeczą jest, że Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, reskryptem z dnia 10 października 2001 r., nadała kościołowi parafialnemu św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu, tytuł i godność bazyliki mniejszej. Uroczystość ogłoszenia tej decyzji odbyła się 13 stycznia 2002 r. Mszy św. przewodniczył nuncjusz apostolski w Polsce abp Józef Kowalczyk, przy udziale metropolity częstochowskiego abp. Stanisława Nowaka, abp. Stanisława Szymeckiego, biskupa sosnowieckiego Adama Śmigielskiego oraz sosnowieckiego biskupa pomocniczego Piotra Skuchy i biskupa pomocniczego diecezji kieleckiej Mariana Florczyka.